حکایت هنرهای فراموش‌شده دیار لرستان،بافت سیاه چادر
صدای زمزمه‌های زنی که مشک می‌زند و از آرزوهایش می‌گوید توی دشت می‌پیچد، با مشک نجوا کرده و برکت رزق و روزی‌اش را طلب می‌کند، زنان ایل دورهم جمع شده‌اند و انگار اینجا «نغمه‌های کار» تمامی ندارد.
زن ایلیاتی «ماشته» می‌بافند و «سیاه‌چادر»؛ برای خانه‌اش سقف می‌سازد و زیرانداز می‌بافد، زن ایلیاتی یاد گرفته است هم برکت بخش سفره‌اش باشد و هم سایه‌سار خانه‌اش؛ دختران ایل هم کنار دست مادران و مادربزرگ‌هایشان تمرین می‌کنند، تمرین سقف ساختن و برکت بخشیدن.
زنان ایل دورهم رج به رج می‌بافند و نخ به نخ سیاهی به هم گره می‌زنند تا دست بافته‌شان پناهگاه اهالی ایل در ییلاق و قشلاق شود، «ماشته» هایشان روانداز می‌شود و «گلیم و جاجیم» شان زیرانداز، می‌دوزند و می‌بافند اهالی خانه‌شان کم و کسری نداشته باشند.
هنوز صدای زنان ایلیاتی که در لوای نغمه‌های کار از آرزوهایشان می‌گویند دشت را پرکرده است، زن ایلیاتی مشک می‌زند، سیاه‌چادر می‌بافند، «چیت» درست می‌کند، نان می‌پزد و بوی غذای ظهرگاهی‌اش هوای ییلاق را طعم داده است؛ هنوز صدای زن ایلاتی می‌آید که برای مشک و برکت روزی‌اش می‌خواند: «هی ها مشکه، هی ها مشکه...»
صنایع‌دستی ثمره دستانی که عشق جاری می‌کنند
لرستان را دیار تکنیکی‌ترین صنایع‌دستی ایران نامیده‌اند، جایی که رنگارنگی این هنر و صنعت جاذبه‌های زیادی خلق کرده است، جایی که رد هنرمندی مردان وزنان لر را می‌توان از «ماشته» تا «ورشو» به نظاره نشست. پیشینه تاریخی لرستان در بخش صنایع‌دستی، درخشان است و آن را باید در آثار کشف‌شده از غار «کلماکره» جستجو کرد، جایی که مأمن ششمین گنجینه بزرگ دنیا بوده است.
کلماکره غاری است طبیعی و باستانی در شهرستان پلدختر که زیبایی قابل‌توجهی دارد. اشیاء به غارت رفته شامل ریتونها، بشقاب‌ها، پیکرک‌ها و بسیاری از انواع اشیاء بی‌نظیر است که اکنون در موزه‌هایی چون لوور، متروپولیتن و بریتیش میوزیوم به نمایش گذاشته‌شده‌اند و تعدادی از اشیاء مربوط به این غار توسط مأموران کشف و در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت و اکنون در موزه ایران باستان و موزة قلعه فلک الافلاک نگهداری می‌شوند.
صنایع‌دستی هر قوم و ملتی، معرف ذوق و خلاقیت‌های آنان در پاسخ به نیازهای مادی و معنوی در مرحله مشخصی از گسترش تاریخی است. صنایع‌دستی تجلی ویژگی‌های فرهنگی و مظهر تمدن انسان‌های هر جامعه درگذر تاریخ است.
در استان لرستان صنایع‌دستی ثمره دست‌هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود با یاری تاروپود بر گلیم و جاجیم ترسیم کرده و یا با تلنگرهای چکش آن را حک می‌کنند.
سراغ قدمت صنایع‌دستی لرستان را می‌توان از قدیمی‌ترین نقوش به‌جای مانده بر فرش و گلیم این استان گرفت، جایی که نقوش صخره‌های هفت‌هزارساله میرملاس و هومیان بر روی گلیم لرستان نقش می‌بندد و این قدمت نشان می‌دهد که مردمان لرستان از گذشته‌های دور از این نقوش در دست بافته‌های خود استفاده می‌کرده‌اند.
صنایع‌دستی لرستان در سه نوع متمایز عشایری، روستایی و شهری شکل‌گرفته‌اند. بیشتر تولیدات صنایع‌دستی عشایری به مصرف خانوار می‌رسند و کمتر به بازار عرضه می‌شوند.
انواع صنایع‌دستی عشایر استان لرستان عبارت‌اند از سیاه‌چادر، چیت، قالی و گلیم. صنایع‌دستی روستایی را قالی، گلیم، رنگرزی و جاجیم‌بافی تشکیل می‌دهند و عمده صنایع‌دستی شهری نیز خراطی، نمدبافی، قلم‌زنی، ورشو سازی، قالی، موج و گلیم‌بافی هستند.
نگاهی به ویژگی‌های سیاه‌چادر
نام هنر: سیاه‌چادر
قدمت: هزاره‌های قبل از میلاد
شهر زادگاه هنر: همه شهرهای لرستان
معرفی کوتاه هنر: سیاه‌چادر که در گویش عشایر لک، «داوار» یا «سیاه مال» و در گویش‌های لری و بختیاری به ترتیب «داوار» و «بهون» خوانده می‌شود مهم‌ترین و شایع‌ترین گونه مسکن عشایری است که از موی بز سیاه بافته می‌شود.
بیشترین کاربری: مسکن عشایر
هنرمندان به نام این عرصه: زنان عشایر
هنرمندان بازمانده: ندارد
وضعیت فعلی این هنر در استان: کاملاً فراموش‌شده است
علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: عدم کاربرد در زندگی امروزی
ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تغییر کاربری و ارائه آموزش به علاقه‌مندان
سیاه‌چادر، همزاد کوچ عشایر لرستان
سیاه‌چادر که در گویش عشایر لک، «داوار» یا «سیاه مال» و در گویش‌های لری و بختیاری به ترتیب «داوار» و «بهون» خوانده می‌شود مهم‌ترین و شایع‌ترین گونه مسکن عشایری است که از موی بز سیاه بافته می‌شود.
سیاه‌چادر کاملاً سنتی و به‌طور عمده توسط عشایر چادرنشین و از موی بُز بافته و برای سقف چادرها استفاده می‌شود، روش تولید آن به این صورت بوده که ابتدا زنان عشایر تارهای چله را درروی زمین و در فضای باز دراز کرده و شروع به بافت می‌کنند.
تکنیک بافت سیاه‌چادر از نوع ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین دست بافته‌ها بوده ولی به خاطر استفاده از موی بز به‌عنوان مواد اولیه، بالاترین کارایی و کاربرد را برای چادر عشایر دارد.
سیاه‌چادر در ابتدا به طول حدود ۱۰ متر و عرض نیم متر بافته می‌شود و از به هم دوختن تعدادی از آن‌ها سیاه‌چادر یا سقف چادر عشایر تهیه می‌شود، موی بز در مقابل رطوبت باران و برف به هم می‌چسبد و مانع نفوذ آب و سرما می‌شود و در گرما علاوه بر سایه غلیظی که دارد، الیاف از هم فاصله گرفته و راه ورود هوا را باز می‌گذارند.
چادری که باهنر دستان زنان عشایر برپا می‌شود
ازآنجاکه سیاه‌چادر در موقع کوچ نیز به‌آسانی جمع شده و قابل‌حمل و نقل بوده، بهترین پوشش برای چادر عشایر است و برای شستشوی آن می‌توان از آب ولرم و شوینده‌های معمولی استفاده کرد.
هر سیاه‌چادر از دو قسمت مساوی به نام «لت» تشکیل می‌شوند و هر لت از ۵ تا ۶ تخته - نوارهای به عرض ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر و به طول ۶ تا ۱۶ متر - فراهم می‌آید که تعداد تخته‌ها و طول آن‌ها با وضعیت اقتصادی خانوار، ارتباط مستقیم دارد.
در بافت سیاه‌چادر حداکثر وجود چهار زن ماهر بافنده کفایت می‌کند. در بین زنان عشایر، در مراحل بافتن سیاه‌چادر، نوعی همیاری و تعاون وجود دارد.
سیاه‌چادر به‌طور کامل در حال فراموشی است
فرزانه عادلی معاون صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی لرستان در این رابطه در گفتگو با خبرنگار مهر به هنرهای صنایع‌دستی لرستان که در حال فراموشی هستند اشاره می‌کند و می‌گوید: تعداد زیادی از هنرهای صنایع‌دستی استان که در حال فراموشی هستند به حوزه عشایری برمی‌گردد چراکه دیگر کاربردی ندارند و یکی از فاکتورهای صنایع‌دستی باید برطرف کردن نیاز مردم باشد.
وی بابیان اینکه کاربردی بودن صنایع‌دستی برای جلوگیری از فراموشی آن‌ها مهم است گفت: متأسفانه برخی از صنایع‌دستی استان به دلیل اینکه در زندگی مردم دیگر کاربردی ندارند در حال فراموشی هستند.
معاون صنایع‌دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان با اشاره به هنر سیاه‌چادر بافی در استان لرستان عنوان کرد: این هنر یک نوع دست‌بافت زنان عشایر لرستان بوده که مواد اولیه آن از پشم است.
عادلی بابیان اینکه این هنر به‌طور کامل در استان لرستان در حال فراموشی است ادامه داد: متأسفانه به دلیل اینکه این نوع هنر دیگر در میان مردم به‌خصوص عشایر کاربردی ندارد در حال فراموشی است.
وی بابیان اینکه یکی از راهکارهایی که می‌توان نسبت حفظ و احیا این هنر در استان کمک کند تغییر کاربری آن است ادامه داد: با توجه به اینکه درگذشته از سیاه‌چادر به‌عنوان مسکن عشایر استفاده می‌شده و امروز به دلیل پیشرفت در حوزه ساخت‌وسازها می‌توان با پارتیشن‌بندی، از آن در رستوران‌های سنتی استفاده کرد.
ارائه آموزش‌هایی به زنان روستایی برای احیا سیاه‌چادر
معاون صنایع‌دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان تصریح کرد: در حال حاضر سیاه‌چادرها به‌صورت نمادین در موزه‌های مردم‌شناسی استان نگهداری شده و در معرض دید علاقه‌مندان قرار داده می‌شود.
عادلی با اشاره به اقدامات اداره کل میراث فرهنگی لرستان برای حفظ و احیا هنر سیاه‌چادر بافی در استان تصریح کرد: ارائه آموزش‌های رایگان بافت سیاه‌چادر به علاقه‌مندان در این زمینه یکی از این اقدامات بوده است.
وی با اشاره به اینکه همچنین در قالب اجرای طرح گردشگری روستایی در استان آموزش این نوع هنر به زنان روستایی در دستور کار قرارگرفته شده است گفت: پس از ارائه این آموزش‌ها زنان روستایی تولیدات خود را به گردشگران برای رونق اقتصادی خانواده‌هایشان به فروش می‌رسانند.
معاون صنایع‌دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لرستان تصریح کرد: ارائه این آموزش‌ها می‌تواند در ایجاد علاقه و تشویق مردم نسبت به استفاده از سیاه‌چادرها تأثیرگذار باشد.
منبع:مهر