بانو دولت خاتون چهاردهمین اتابک لر ( بزرگان لر )

بانو دولت خاتون چهاردهمین اتابک لر

با وجود کوتاه بودن عمر اغلب حکومت های پس از اسلام ، اتابکان لر کوچک با مدت زمانی بیش از 4 سده ، طولانی ترین حکومت را داشته اند ؛ به نحوی که موسس این سلسله که « شجاع الدین خورشید » نام داشته در سال 570 هجری بر تخت نشست و به علت آشفتگی سیاسی – اجتماعی و نیز هرج و مرج های بوجود آمده از فروپاشی سلجوقیان ، اعلام استقلال کرد . وی موفق شد پنجاه سال بر لرستان فرمانروایی کند .
پس از مرگ شجاع الدین خورشید ، 23 نفر از این سلسله به قدرت رسیدند که هر کدام بنا بر تدبیر و قدرتی که داشتند به انحاء مختلف در رونق و آبادانی لرستان تلاش کردند .
آنچه در این میان توجه برانگیز است به قدرت رسیدن زنی به نام « دولت خاتون » است که در فاصله ی سال های 720-716 هجری به عنوان چهاردهمین اتابک لرستان در این ناحیه فرمان می رانده است . دولت خاتون همسر عزالدین محمد ( سیزدهمین اتابک لر ) بوده و چون عزالدین محمد نه پسری داشته و نه برادری که پس از مرگش بر تخت سلطنت بنشیند بنابراین همسرش دولت خاتون به جای وی زمام امور را بدست گرفت ؛ دوران حکومت دولت خاتون بر لر کوچک معاصر با فتنه های مغولان و به قدرت رسیدن ابو سعید خان بهادر بود .
وی زنی عفیف بود و روی از خواص و عوام می پوشید ؛ به همین خاطر نمی توانست به خوبی امورات حکومتی را سر و سامان دهد ؛ همانگونه که گفته شد در آن زمان فتنه های مغولان به اوج خود رسیده بود و از آنجا که لرستان دارای معادن گرانبها بود ، مورد طمع مغولان قرار گرفت ؛ چنان که صاحب منتخب التواریخ می نویسد : « ماموران مالیاتی مغول ( باسقان ) عرصه را بر مردم تنگ ساختند و خود به اداره ی امور پرداختند و در واقع قدرت حقیقی در دست مغولان بود ( منتخب التواریخ ، ص 63 ) .
با افزایش فشارها و مداخلات مغولان در امور لر کوچک ، مردم این ناحیه که از قدیم الایام ، استقلال خود را حفظ کرده بودند ، اکنون دچار نارضایتی شده و نسبت به ادامه ی کار دولت خاتون ناامید شدند ؛ لذا با افزایش فشارها بر دولت خاتون از طرف افکار عمومی ، وی که چاره ی کار را در کناره گیری از قدرت می دید ، بدون لجاجت و پافشاری در حفظ قدرت ، با مشروط کردن کناره گیری خود ، سه شرط زیر را برای واگذاری قدرت به حکومت مرکزی ارایه کرد :
1-  استقلال لر کوچک توسط مغولان محترم شمرده شود .
2-  مغولان از آزار و تعدی به ساکنین لر کوچک دست بکشند .
3-  سلطنت لر کوچک با رای مجلس ریش سفیدان لر کوچک به یکی از برادرانش برسد .
سرانجام شروط دولت خاتون برای کناره گیری از حکومت به تصویب دیوان مغول رسید و دولت خاتون پس از واگذاری قدرت به برادرش عزالدین حسین از کار حکمرانی کناره گرفت .
از زندگی دولت خاتون پس از کناره گیری از حکومت اطلاعات چندانی در دسترس نیست ؛ تنها می دانیم که با یکی از امرای لر بزرگ به نام « یوسف شاه » ازدواج کرده است .
گرچه مدت حکومت دولت خاتون بسیار کوتاه بود اما همین مدت کوتاه نیز نقطه ی عطفی شد در تاریخ لرستان و حتی قوم لر ؛ چنانچه به نوشته دکتر رجبی دولت خاتون اولین زن از نژاد ایرانی است که پس از اسلام به قدرت رسیده است .
وی گرچه به حکومت و قدرت دست یافت اما از لحاظ اعتقادی و معنوی بسیار کوشا بود ؛ چنان که گفتیم وی به خاطر « روی پوشیدن از عوام و خواص » نتوانست از عهده ی کار حکومت بربیاید . معین الدین نطنزی در کتاب منتخب التواریخ در وصف ملکه دولت خاتون آورده است که « ملکه ی عهد بود و خاندگار عصر » .
هم چنین اگرچه دولت خاتون در امر حکومت داری چندان موفق نبود اما کمی تامل و درنگ در شروط سه گانه ی او برای خروج از قدرت ، تدبیر و آینده نگری وی را روشن می نماید ؛ چنان که وی خواهان حفظ استقلال لر کوچک بوده و به گفته ی نطنزی « وی ( عزالدین حسین ) دست مغولان و زورگویان را از سر رعیت کوتاه کرد و شرایطی پدید آورد که مردم آسوده خاطر شدند » ( منتخب التواریخ ، ص 63 ) . و این نوشته نطنزی حکایت از آن دارد که تصمیم دولت خاتون مبنی بر واگذاری حکومت لر کوچک به برادرش تدبیری مناسب و کارساز بوده است .
علاوه بر آن علیرغم آن که وی می توانست با نیرنگ ، حیله و اعمال قدرت ، برادرش را بر تخت بنشاند اما برای مشروعیت بخشیدن به حکومت او و نیز برای جلوگیری از اختلافات و نارضایتی های بعدی که احتمالا منجر به جنگ داخلی نیز می شد ، رای مجلس ریش سفیدان لر کوچک را برای انتخاب او ضروری می داند که حاکی از احترام این بانوی لر به تفکر و سیستم شورایی و نیمه دموکراتیک می باشد .
از سوی دیگر ، نفس به حکومت رسیدن یک زن لر در حدود 700 سال پیش و در جامعه ای عشایری و مردسالار حکایت از احترام به حقوق زنان دارد ؛ این احترام بدان حد بوده است که در چنین جامعه ای حتی حق دستیابی یک زن به بالاترین مقام سیاسی – حکومتی را ممکن می سازد . احد رستگار فرد از فعالان فرهنگی لرتبار در این زمینه می نویسد : « هر چند که او نتوانست مدت زیادی قدرت را در دست داشته باشد اما به حکومت رسیدن او نشان از مقام و ارج و حقوق متصور برای زنان ، در جامعه آنروزگاران لرها دارد » .
طولانی ترین حکومت پس از اسلام ، به حکومت رسیدن اولین بانوی ایرانی پس از اسلام ، واگذاری شورایی و نیمه دموکراتیک قدرت از دولت خاتون به برادرش و . . . همگی از نقاط عطف تاریخ و فرهنگ لرستان و مردم لر حکایت دارد که همت و تلاش اهل قلم را می طلبد تا با واکاوی و تحقیق و تدقیق در این برهه ی زمانی ، زوایای مبهمی از تاریخ کهن این دیار پر رمز و راز را بگشایند و برگ های زرین دیگری بر توشه ی افتخارات این قوم بیافزایند .
منابع :
منتخب التواریخ ، معین الدین نطنزی
سده های گمشده ، دکتر پرویز رجبی
اتابکان لر کوچک ، سعادت خودگو
روزنامه شرق ، 24/3/90

تهیه : مصطفی ستاری