تاریخچه روضه خوانی در ایران به عهد صفویه می‌ رسد. کمی پیش از آغاز عهد صفویه، ملاحسین کاشفی با نگارش کتاب «روضه الشهدا» سنگ بنای آن را پایه گذاری کرد.

روضه خوانی در ایران از زمان شکل گیری، کارکردی تبلیغی داشته است؛ به گونه ‌ای که روضه خوان‌ ها با هنر و فن خود ابزار اصلی این مهم به شمار می ‌رفتند.

آیت الله گلپایگانی در مورد نقش تبلیغی روضه خوانی گفته ‌اند: «اگر یک قدری بگذرد و این مجالس نباشد، ترویج کم می ‌شود و فاصله مردم از اسلام، مفاهیم و اهدافش زیاد می ‌شود. اگر مجالس روضه نباشند و به جای آن مجالس سخنرانی داشته باشیم، این طور نمی ‌شود که بهره برداری کرد... در هر دهی، در هر شهری، در هر مکانی این دین با این مجالس ترویج می ‌شود.» از تاریخ پیدایش و چگونگی روضه خوانی به شکل امروزی اطلاع دقیق و کاملی وجود ندارد؛ اما به احتمال زیاد ریشه آن به دوران اولیه اسلام باز می گردد و اهل بیت (علیهم السلام) بنیانگذار آن هستند. ائمه معصومین (ع) شیعیان را به برپایی مجالس حسینی ترغیب می ‌کردند.

  

اما تاریخچه روضه خوانی در ایران به عهد صفویه می ‌رسد. کمی پیش از آغاز عهد صفویه، ملاحسین کاشفی با نگارش کتاب «روضه الشهدا» سنگ بنای آن را پایه گذاری کرد.

«روضه و روضه خوانی، به معنای ذکر مصیبت سید الشهدا و مرثیه خوانی برای ائمه معصومین (ع) است که مورد تشویق امامان و یکی از عوامل زنده ماندن نهضت حسینی و پیوند روحی و عاطفی شیعه با اولیای دین است. اشک ریختن و گریستن در مصائب اهل بیت (ع) نشانه عشق به آنان است و علاوه بر سازندگی ‌های تربیتی برای سوگوار، موجب اجر و پاداش الهی در آخرت و بهره ‌مندی از شفاعت اباعبدالله الحسین است.» معنای روضه در اصل، باغ و بوستان است اما سبب اشتهار مرثیه خوانی به «روضه» آن است که مرثیه خوانان در گذشته، حوادث کربلا را از روی کتابی به نام «روضة الشهدا» می ‌خواندند که تالیف ملاحسین کاشفی است. ملاحسین کاشفی سبزواری (متوفای ۹۱۰ هجری) یکی از دانشمندان و خطبای با قریحه و خوش آواز سبزوار در قرن نهم هجری بود.»

  

مولف «روضه الشهدا» این کتاب را به زبان فارسی نوشت. موضوع آن درباره رویدادهای کربلا و مصیبت های امام حسین و اهل بیت (علیهم السلام) است. از آنجایی که مطالب این اثر را در مجالس عزاداری روی منبر می‌ خواندند، خوانندگان این کتاب به «روضه خوان» معروف شدند. به نظر می ‌رسد کتاب روضه الشهدا اولین کتاب مقتل فارسی است که خواندن آن بین فارسی زبانان رواج داشته است.

روضه خوانی به روش قرائت کتاب «روضه الشهدا» در ایران از دوره صفویه آغاز شده است و روضه خوانان بر مبنای محتوا و نوع گفتار به دو نوع «ذاکرین» و «واعظین» تقسیم می ‌شدند. «ذاکرین با استفاده از ویژگی ‌های نقالی همچون داشتن آواز خوش و تسلط بر موضوع ‌های نقل و شناخت روحیه مخاطبان و همچنین توانایی ترسیم و تجسم وقایع و تغییر در حالات و رفتار مناسب با حادثه به ذکر مصیبت و واعظین با گفتن آیات و احادیث به موعظه، پند و اندرزگویی می ‌پرداختند.» ژان کالمار درباره مراسم عزاداری در دوران صفویه نوشته است: «تجدید خاطره فاجعه کربلا به صورتی که در زمان صفویه جانی تازه گرفت، دنباله سنتی قدیمی از آداب مذهبی است؛ مانند بقاع شهیدان کربلا، سینه زنی و روضه خوانی در روز عاشورا و در دهه اول محرم، که به وسیله مسلمانانی که گرایش‌ های عقیدتی گوناگون دارند اجرا می ‌شده است.»

  

روی کار آمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران به همراه نگارش کتاب «روضه الشهدا»، نقش به سزایی در آیین سوگواری و روضه خوانی در ایام محرم داشته ‌اند به گونه ‌ای که روضه خوانی سبکی جدید از عزاداری به حساب می‌ آمده است.   علاوه بر دوران صفویه، در عصر قاجار نیز روضه خوانی و عزداری ادامه یافته و تعزیه نیز که در زمان صفویه مسیر تکاملی خود را پیمود، در عصر قاجار به اوج شکوفایی خود رسید. در این دوره معمولا یک روضه خوان پیش از آغاز تعزیه، از روی کتاب «روضة الشهدا» روضه می‌ خواند و پس از آن، تعزیه و شبیه به نمایش در می‌ آمد.

به تدریج که تعزیه به صورت یک نمایش مذهبی مشخص و مستقل و جا افتاده در آمد، روضه خوانی‌ های مقدماتی نیز از آن حذف شد. روضه خوانی و عزاداری در دوران قاجاریه با صفویه از چند وجه قابل تمایز است. نخست آنکه عزاداری ‌ها به دهه اول محرم خلاصه نمی ‌شد. در دوره صفویه معمولاً عزاداری از ماه محرم تجاوز نمی کرد، امّا در این دوره، مراسم عزاداری مدت زمان بیشتری را در بر می گرفت.

در ماه های محرم و صفر مردم در بسیاری از محله‌ های تهران مراسم روضه خوانی برپا می کردند. دوم اینکه زنان از فعال ‌ترین قشرهایی بودند که در مراسم عزاداری ماه محرم، روضه خوانی و نمایش های تعزیه شرکت داشتند به نوعی پررنگ‌ترین حضور اجتماعی زنان در دوران قاجار محسوب می ‌شد. بیشترین بخش نقل روضه خوانان مانند شاخه ‌های مختلف نقالی مذهبی ایرانی، نقل مربوط به پیامبر (ص)، اهل بیت (علیهم السلام)، امامان خصوصا شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش بود که به شکلی تاثیرگذار و نمایشی از سوی روضه خوانان برای حاضران نقل می ‌شد.

   

نحوه اجرای روضه بدین ترتیب بود که روضه خوانان به میان مردم رفته، روی یک صندلی یا منبر می ‌نشستند و با سخنانی گیرا شهادت امام حسین (ع) و همراهانش را به شکل نمایشی بیان کرده و مردم را به گریه وا می ‌داشتند. روضه خوانی بیشتر از انواع دیگر نقالی مذهبی به گفتار و نحوه بیان تکیه داشت.

این افراد در سخنرانی چنان توانمند بودند که ساعت ‌ها پشت سر هم و بدون لحظه ‌ای توقف حرف می ‌زدند. لباس و پوشش روضه خوان‌ ها هم در جای خود قابل ذکر و توجه است. «آن‌ها به شیوه ‌ای محترمانه ‌تر از سایر ایام لباس می ‌پوشیدند. روی شانه ‌ها، بر پشت و روی شکم پارچه ‌ای بزرگ و سیاه می ‌انداختند که نواری از آن به پهنای یک پا تا روی پاهای شان آویخته می ‌شد و روی عمامه هم پارچه سیاهی می ‌انداختند که تقریبا همه آن را می ‌پوشاند.» هر چند «روضه الشهدا» تا مدت ‌ها در میان ایرانیان یکی از اصلی ترین منابع کسب اطلاع از وقایع عاشورا بود، اما در دهه‌ های اخیر پس از وارد شدن برخی انتقادات به صحت اطلاعات تاریخی این کتاب، از شهرت و محبوبیت آن کاسته شد.

روضه خوانی، سنت و سبکی مذهبی و دیرینه است که در تثبیت مذهب شیعه در ایران و شناساندن مصائب ائمه معصومین (علیهم السلام) خصوصا شهدای کربلا در ماه‌های محرم و صفر تاثیرگذار بوده است. اگرچه در مسیر تاریخ، گاهی خرافه به آن افزوده شده اما نقش روضه نویس‌ها و روضه خوان‌ ها در این مهم امری غیرقابل انکار است. علاوه بر این روضه خوانان، هنرمندانی هستند که با هنر خویش خدمتی فرهنگی و دینی انجام داده ‌اند.